Јаҥар айдыҥ 29-чы кӱни – Росгвардияныҥ ла ичбойындагы керектердиҥ министерствозыныҥ структуразында аҥылу јакылталар бӱдӱрер подразделениелердиҥ кӱни.

45 јыл кайра, 1977 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 29-чы кӱнинде, СССР-дыҥ ичбойындагы керектериниҥ министри, черӱниҥ генералы Николай Щелоков МВД-ныҥ системазында спецназтыҥ баштапкы подразделениезин тӧзӧӧрин јӧптӧгӧн. Ол Ф. Э. Дзержинскийдиҥ адыла адалган аҥылу јакылталар бӱдӱрер таҥынаҥ мотострелковый дивизияныҥ 2-чи полкыныҥ 3-чи батальоныныҥ 9-чы ротазына тӧзӧлгӧлӧнип тӧзӧлгӧн. Шак ла анда спецназтыҥ сӱр-темдеги боло берген краповый берет табылган.

Тап-эриктерди корыыр черӱлерде краповый берет канайда табылганы ла оны кийерге нени эдерин Росгвардияныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ аҥылу јакылталар бӱдӱрер ийделериниҥ группазыныҥ јааны майор Айас Мергеев куучындайт. Ол бойы краповый беретти кийер јарадуны 2011 јылда Россияныҥ МВД-зыныҥ ичбойындагы черӱлериниҥ Кӱнчыгыш тергеелик командованиезиниҥ аҥылу јакылталар бӱдӱрер «Тайфун» деп 21-чи отрядында черӱчил службазын ӧдӱп турарда алган.

– Дзержинскийдиҥ дивизиязында аҥылу јакылталар бӱдӱрер ӱредӱлик рота 1980 јылда Москвада ӧдӧтӧн Олимпий ойындарга белетенер тушта тӧзӧлгӧн. Мюнхенде ӧткӧн Олимпиадада кандый теракт болгонын ла Израильдиҥ јуунты командазыныҥ турчылары канайда божогонын улус ундыбаган. Ол ӧйдӧ МВД-ныҥ структуразында олјого алгандарды јайымдаары, мылтык-јепселле јеткилделген группаларды тудары эмезе јоголторы аайынча сурактарды бӱдӱрер аргалу штатный подразделение јок болгон.

Шак ла тогузынчы рота ичбойындагы черӱлердиҥ спецназыныҥ бӧлӱктерин тӧзӧӧриниҥ тӧзӧлгӧзи болгон. Кийнинеҥ ол Национальный гвардияныҥ черӱлери деп адалган. Оныҥ амадуларына мылтык-јепсел тудунып, јасактар бузуп турган тӧзӧлмӧлӧрдиҥ ле каршулу керектер эдип турган группалардыҥ мылтык-јепселин айрыырында, андый тӧзӧлмӧлӧрди ле группаларды јоголторында, аайлашпастар, ӧӧн-бӧкӧндӧр кӱйбӱредерин токтодорында туружары, терроризмниҥ акттарын болдыртпазы, јаан учурлу государстволык объекттерди, аҥылу кошторды, коммуникациялардагы тудумдарды, государстволык јаҥныҥ органдарыныҥ тураларын, олјого алган улусты јайымдаары.

Бир взводтыҥ командирине лейтенант Сергей Лысюк тудулган. Оныҥ баштаҥкайыла спецназта краповый берет табылган. Тургуза ӧйдӧ Сергей Иванович Россияныҥ Геройы, аҥылу јакылталар бӱдӱрер подразделениелердиҥ јонјӱрӱмдик корулажыныҥ «Братство краповых беретов «Витязь» деп ассоциациязыныҥ президенти.

Ичбойындагы черӱлердиҥ јуучылдарыныҥ погондорыныҥ ӧҥине келижип турган краповый беретти баштап тарый кӧргӱзӱлӱ ӱредӱлерде ле государстволык байрамдарда кийетендер. Кийнинде краповый берет кийер јараду аларына ченелтелер ӧдӧри јӧптӧлгӧн. Баштапкы ченелтелер комплексный контрольный ӱредӱлер аайынча ӧткӧн, 1988 јылдаҥ ала јаантайынгы квалификациялык ченелтелер ӧдӧт. 1993 јылда ичбойындагы черӱлердиҥ командующийи «Краповый берет кийерге јараду аларына квалификациялык ченелтелер керегинде» ээжини јӧптӧгӧн, 2008 јылда дезе Россияныҥ МВД-зыныҥ јакарузы чыккан.

Тургуза ӧйдӧ краповый беретти кийер јарадуны национальный гвардияныҥ черӱлериниҥ бу квалификациялык ченелтелерди једимдӱ ӧткӧн јуучылдары, Росгвардияныҥ аҥылу јакылталар бӱдӱрер подразделениелериниҥ ле ӧскӧ дӧ ийде-кӱчтӱ структуралардыҥ ишчилери алар аргалу. Оноҥ ӧскӧ краповый беретти Россия Федерацияныҥ Јуучыл ийделериниҥ верховный главнокомандующийи, национальный гвардияныҥ черӱлериниҥ федерал службазыныҥ аҥылу јакылталар бӱдӱрер ийде-кӱчтериниҥ тӧс башкартузыныҥ јааны, анайда ок нацгвардияныҥ черӱлериниҥ парадный расчетторыныҥ личный составы јуучыл парадтарда туружар ӧйдӧ кийер аргалу.

Ченелтелердиҥ баштапкы бӧлӱгинде аҥылу јакылталар бӱдӱрер подразделениелердиҥ программазы аайынча ӱредӱниҥ турултазы кӧрӱлет. Алган текши темдек «хорошо», аҥылу огневой, аҥылу физический ле тактический белетениш учун «отлично» болор учурлу.

Квалификациялык ченелтелердеҥ озо тестирование ӧдӧт. Ого ӱч муҥ метрге јӱгӱрери, тартынары ла силовой упражнениелер бӱдӱрери кирет.

Тӧс ченелтелер бир кӱнниҥ туркунына ӧдӧт лӧ 12 километрге марш-бросоктоҥ турат. Марш-бросок ӧйинде де уур-кӱчтердиҥ аҥылу ченелтелерин (бийик тураныҥ штурмы, акробатика ла колдомдожып согужары) ӧдӧр керек.

Ченелтелерди ӧткӧн соҥында, табельный автоматтаҥ холостой адыш эдер керек. Автомат кирленгенинеҥ улам адып болбозо, кандидат ченелтелер ӧдӧринеҥ јайымдалат. Автомады адып ийген кандидат оноҥ арыгы ченелтелерди ӧдӧт.

Колдомдожып согужарына аҥылу ајару эдилет. Краповый беретке ченелте ӧдӱп турган јуучыл 12 минуттыҥ туркунына токтоду јогынаҥ согужар учурлу. Ол бойыла кожо ченелте ӧдӱп турган кандидаттардыҥ бирӱзиле, оноҥ эки «краповикле» согужат.

Краповый беретти сол јанындӧӧн бӱктеп кийедилер. Јаҥыс ла Нацгвардияныҥ аҥылу јакылталар бӱдӱрер Жуковтыҥ ордениле кайралдаткан 21-чи бригадазыныҥ јуучылдары береттерин оҥ јанындӧӧн бӱктеп кийедилер. Берет форменный бӧрӱк болгон учун оны јуучыл формала кожо кийер керек. Кӧдӱриҥилӱ керек-јарактар ӧдӧр тушта ветерандар оны деловой костюмла кийер аргалу, спортивный кийимле эмезе шортыла эмес. Беретти иштеер тушта, эзирик болгондо кийерге чек јарабас.

Краповый беретти баштаҥ уштыган соҥында, оны куртканыҥ тӧжиндеги топчыларыныҥ ортозына эмезе ич јанындагы сол карманга – јӱректиҥ јанына саладылар. Беретти карманда, погонныҥ алдында, курга кыстаарга јарабас. Анайда ок беретти оны кийерине јараду албаган улуска да, бойыныҥ балдарына да берерге јарабас. Спецназовец служебный молјузын бӱдӱрип тура божогон болзо, јӱк ле ол тушта оныҥ береди тӧрӧӧндӧрине берилер аргалу.

Береттиҥ ээзи оны кийер ээжилерди бускан болзо, ого ајару эдилер. Јаан бузуштар болзо, краповый берет кийер тап-эригинеҥ айрылар да аргалу. Ол тушта оныҥ званиезине де, јамызына да, алган кайралдарына да ајару эдилбес. Бузуштарга јуу-чак ӧйинде коркыганы, эткен јастырыштарынаҥ улам јуучыл нӧкӧрлӧри корогоны, јуучыл јакылтаны бӱдӱрбегени, бойыныҥ физический ле аҥылу белетенижиниҥ кемин јабызатканы, колдомдожып согужарыныҥ аҥылу приемдорын бойыныҥ кирлӱ амадуларын бӱдӱреринде тузаланганы, јуучыл дисциплинаны бузуп турганы ла оноҥ до ӧскӧзи кирет.

Краповый беретти кийер тап-эрикти айрыыр јӧпти подразделениениҥ командириниҥ ходатайствозы аайынча јуучыл частьтагы краповый береттердиҥ соведи чыгарат. Андый советтер аҥылу јакылталар бӱдӱрер кажы ла подразделениеде тӧзӧлгӧн. Олорго белетеништӱ ле ченемелдӱ, јуучылдар ортодо тоомјылу «краповиктер» кирет. Советтиҥ јӧби аайынча кандый бир кандидат краповый берет кийерине јараду берер ченелтелерди ӧдӧт.

Краповый беретти берер јаҥжыгу Беларусь Республиканыҥ ичбойындагы черӱлеринде, Казахстан ла Узбекистан республикалардыҥ нацгвардияларында эмдиге јетире бар.

Краповый берет оныҥ ээзине ол јуу-согушка баштапкы кирер учурлу болгонынаҥ ӧскӧ кандый да јеҥилтелер ле привилегиялар бербейт. Краповый берет спецназтыҥ ак-чегиниҥ ле јалтанбас болорыныҥ сӱр-темдеги. Оныҥ да учун оны кийип тургандардыҥ бирӱзи де спецназтыҥ бийик адын тӱжӱрбес ле ӧскӧлӧрине де тӱжӱрерге бербес.